Η Αγια Νύχτα μέσα από τα Απόκρυφα Ευαγγέλια

Από ανώνυμα ή ψευδεπίγραφα κείμενα, γραμμένα από τον 2ο αιώνα και μετά, ενεπνεύστησαν οι αγιογράφοι για να εικονίσουν τη γέννηση του Χριστού

 ΘΟΔΩΡΗΣ ΡΟΥΜΠΑΝΗΣ


Μια σπηλιά που κτηνοτρόφοι χρησιμοποιούν για στάβλο, μερικά ζώα, ο Ιωσήφ, η Μαρία, το Θείο Βρέφος ξαπλωμένο και σπαργανωμένο στη φάτνη, οι ποιμένες και πιο πέρα οι μάγοι.
Αυτά είναι τα βασικά στοιχεία που ακολουθούν οι αγιογράφοι της ορθόδοξης βυζαντινής παράδοσης για να εικονίσουν το μέγα γεγονός της Γέννησης του Χριστού. Το ίδιο συμβαίνει πάνω κάτω με τα κάλαντα.
Από τον κανόνα δεν ξεφεύγει ούτε και το κοντάκιο των Χριστουγέννων, όπου ο υμνωδός πανηγυρίζει ότι «η Παρθένος σήμερον τον υπερούσιον τίκτει και η γη το σπήλαιον τω απροσίτω προσάγει».
Η πραγματικότητα είναι ότι κανένα από τα δύο Ευαγγέλια του Ματθαίου και του Λουκά που διηγούνται τη Γέννηση δεν κάνουν λόγο είτε για σπήλαιο είτε για βόδι και όνο. Πρόκειται για στοιχεία της θρησκευτικής παράδοσης, προερχόμενα από τα Απόκρυφα Ευαγγέλια.
Με τον όρο Απόκρυφα Ευαγγέλια οι θεολόγοι αναφέρονται σε διάφορα ανώνυμα ή ψευδεπίγραφα χριστιανικά κείμενα, γραμμένα από τον 2ο αι. μ.Χ. και έπειτα. Δεν συμπεριλαμβάνονται στον Κανόνα των 27 βιβλίων της Καινής Διαθήκης.
Ομως, σχετίζονται με αυτήν τόσο από πλευράς φιλολογικού είδους (είναι Ευαγγέλια, Πράξεις, Επιστολές, Αποκαλύψεις, αλλά και Διάλογοι, Ερωταποκρίσεις) όσο και από πλευράς περιεχομένου.
Το τελευταίο έχει την έννοια πως ορισμένα τουλάχιστον από τα Απόκρυφα Ευαγγέλια αναφέρονται σε γεγονότα ή πρόσωπα, που περιέχονται στην Καινή Διαθήκη. Τα συμπληρώνουν, τα τροποποιούν ή δίνουν την προέκτασή τους.
Τα κείμενα αυτά, που δημιούργησε η φαντασία των πρωτοχριστιανών, αποδόθηκαν σε γνωστά πρόσωπα της Καινής Διαθήκης, που μπορεί να είναι από τον απόστολο Πέτρο και τον αδελφόθεο Ιάκωβο μέχρι τον Ιούδα τον Ισκαριώτη. Ορισμένα καταδικάστηκαν από την Εκκλησία, ενώ ορισμένα άλλα τροφοδότησαν τη λαϊκή ευσέβεια και ενέπνευσαν την εκκλησιαστική τέχνη.
Στο λεγόμενο πρωτευαγγέλιο του Ιακώβου ή στο Ευαγγέλιο του Ψευδο-Ματθαίου:

• Περιγράφεται το σπήλαιο ως τόπος γέννησης του Ιησού.
• Αναφέρονται το βόδι και ο όνος να προσκυνούν τον νεογέννητο Χριστό.
• Σημειώνεται ότι κατά τη θαυμαστή στιγμή της εμφάνισης του Θεανθρώπου το σύμπαν έκθαμβο σταμάτησε τη ροή και την κίνησή του.
• Προσθέτεται ακόμα ότι κατά τη φυγή στην Αίγυπτο η Αγία Οικογένεια στεγάστηκε προσωρινά σε έναν ειδωλολατρικό ναό, όπου, με την εμφάνισή της και μόνο, κατέρρευσαν 365 αγάλματα που απεικόνιζαν ψεύτικους θεούς και δαίμονες.

Ονόματα μάγων
Στα Απόκρυφα οι εκ της Περσίας Μάγοι, που αναφέρει ο Λουκάς στο Ευαγγέλιό του, γίνονται τρεις και αποκτούν ονόματα. Είναι ο Γασπάρ, ο Βαλτάσαρ και ο Μελχιώρ, που στον Μεσαίωνα τιμήθηκαν ως άγιοι. Και άλλα ανώνυμα πρόσωπα της Καινής Διαθήκης ονοματίζονται στα Απόκρυφα:

• Ο Ρωμαίος εκατόνταρχος, που κατά τη Σταύρωση θα αναφωνήσει «Θεού υιός εστί», είναι ο Λογγίνος.
• Οι ληστές που σταυρώθηκαν «εις εκ δεξιών και εις εξ ευωνύμων» του Ιησού είναι ο Γίστας και ο Δισμάς.
• Η αιμορροούσα γυναίκα είναι η Βερονίκη.

Ακόμα και το περίφημο «Quo vandis Domine?» του Πέτρου περιλαμβάνεται στις Απόκρυφες Πράξεις του αποστόλου. Η ιεραποστολική δραστηριότητα των μαθητών του Ιησού περιλαμβάνεται στη θεματολογία αυτών των κειμένων.
ΠΡΟΣΚΥΝΗΣΗ ΠΟΙΜΕΝΩΝ
Προσπάθησαν να βάλουν σε πειρασμό τον Ιωσήφ
Η προσκύνηση των ποιμένων είναι ένα αγαπημένο θέμα και στα Απόκρυφα Ευαγγέλια. Μόνο που εδώ δεν παρουσιάζονται μόνο οι ταπεινοί και ευλαβείς κτηνοτρόφοι, αλλά και ένας διαβολικός τύπος που θέλει να βάλει σε πειρασμό τον Ιωσήφ.
Πράγματι, ο Ιωσήφ εμφανίζεται σκεπτικός για τον λόγο ότι το παιδί δεν είναι δικό του. Αυτήν την κατάσταση θέλησε να εκμεταλλευτεί ο διάβολος. Μεταμορφώθηκε σε ποιμένα ονόματι Θύρσο και μάταια προσπάθησε να τον βάλει σε πειρασμό, ώστε να διώξει τη Μαρία και να κάνει κακό στον νεογέννητο Θεάνθρωπο.
Το επεισόδιο αυτό ιστορείται και σε βυζαντινές αγιογραφίες της Γέννησης, με την εικαστική απόδοση της γενικότερης ατμόσφαιρας και των γεγονότων που διαδραματίζονται στο σπήλαιο της Βηθλεέμ εκείνη την Αγια Νύχτα.
ΕΝΑ ΚΟΜΜΑΤΙ ΣΠΑΡΓΑΝΟ ΑΠΟ ΤΟ ΒΡΕΦΟΣ ΤΟΥΣ ΕΔΩΣΕ Η ΘΕΟΤΟΚΟΣ
Ενας άγγελος οδήγησε τους μάγους στη φάτνη - Τέσσερις εκδοχές για την καταγωγή τους
Οι Μάγοι που προσκύνησαν το Θείο Βρέφος ήταν άνδρες σοφοί που δεν ανήκαν στο πολιτιστικό περιβάλλον του Ιησού. Επρόκειτο για τους πρώτους εθνικούς που αναγνώρισαν και λάτρεψαν τον Χριστό.
Κατά το Ευαγγέλιο του Ψευδο- Ματθαίου, οι Μάγοι δεν περιορίστηκαν στην από κοινού προσφορά σμύρνας, λιβανιού και χρυσού, αλλά και καθένας χωριστά προσέφερε από ένα κομμάτι χρυσό, τονίζοντας μ αυτό τον τρόπο τη βασιλική πτυχή της Γέννησης.
Σε ένα άλλο Απόκρυφο, το λεγόμενο αραβικό Ευαγγέλιο της παιδικής ηλικίας του Ιησού, αναφέρεται ότι οι Μάγοι οδηγήθηκαν στον Χριστό όχι από αστέρι, αλλά από έναν άγγελο. Προστίθεται, μάλιστα, και το εξής:
Η Θεοτόκος θέλησε να ανταποδώσει στους επισκέπτες και προσκυνητές τα δώρα που εναπόθεσαν στη φάτνη. Τους έδωσε ένα κομμάτι σπάργανο, από εκείνο που είχε τυλίξει το Βρέφος. Εκείνοι μετέφεραν το κειμήλιο στον τόπο τους και το φύλαξαν με ευλάβεια.
Περί της καταγωγής των Μάγων πολλά αναφέρονται.

• Ο Ιουστίνος, θεολόγος οσιομάρτυς καταγόμενος από τη Φλάβια - Νεάπολη, θεωρούσε ως τόπο προέλευσής τους την Αραβία.
• Ο Τερτυλλιανός υποστηρίζει το ίδιο, προσθέτοντας ότι είχαν βασιλική ιδιότητα.
• Ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος, Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως και ένας από τους Τρεις Ιεράρχες, πίστευε ότι οι Μάγοι ήταν Πέρσες.
• Ο Αγιος Αθανάσιος, Πατριάρχης Αλεξανδρείας, είχε την άποψη πως ήταν Αιγύπτιοι.

Στη βυζαντινή αγιογραφία επικράτησε να απεικονίζονται οι Τρεις Μάγοι ως Πέρσες με τα χαρακτηριστικά ενδύματα που συνηθίζονταν εκείνη την εποχή στην αυτοκρατορία του ζωροαστρισμού. Ετσι τους ζωγράφισε ο ανώνυμος καλλιτέχνης στις τοιχογραφίες του Ναού της Γεννήσεως στους Αγίους Τόπους.
Τα Ιεροσόλυμα κατέλαβε το 614 μ.Χ. ο Χοσρόης Β, οπότε τα στρατεύματά του επιδόθηκαν σε εκτεταμένες λεηλασίες και καταστροφές. Στον Ναό της Γεννήσεως σταμάτησαν τους βανδαλισμούς όταν ανάμεσα στις περίτεχνες αγιογραφίες διέκριναν τους τρεις συμπατριώτες τους. Τους ξεχώρισαν από τα χαρακτηριστικά ρούχα με τα οποία τους είχε ντύσει ο λεπτολόγος ζωγράφος.
Οι Μάγοι προφανώς ήταν σπουδασμένοι άνθρωποι με κύρος, που ασκούσαν θρησκευτική και πολιτική επιρροή στην πατρίδα τους. Είχαν πρόσβαση σε αστρολογικές και υπερβατικές γνώσεις. Πιθανώς να ήταν ιερείς του ζωροαστρισμού.
ΤΟΝ 8ο ΑΙΩΝΑ μ.Χ.
Αναφορές στο βόδι και τον όνο που στέκονται στη φάτνη κάνει ο Ψευδο-Ματθαίος
Το βόδι και ο όνος, που στέκονται πίσω από τη φάτνη με τον νεογέννητο Χριστό, εμφανίζονται στο Απόκρυφο Ευαγγέλιο του Ψευδο-Ματθαίου. Πρόκειται για ένα από τα τελευταία Απόκρυφα και χρονολογείται στον 8ο αι. μ.Χ. Το περιστατικό μνημονεύεται προς επιβεβαίωση προφητειών του Ησαϊα και του Αββακούμ.
Αναφέρει ο Ψευδο-Ματθαίος ότι τρεις μέρες μετά τη Γέννηση η επίτοκος Μαρία μετακινήθηκε από το Σπήλαιο και μπήκε σε έναν στάβλο, όπου παρέμεινε για άλλες τρεις μέρες. Εκεί, στον στάβλο, βρήκε πρόχειρη μια φάτνη, όπου εναπόθεσε το Νεογέννητο. Ετρεξαν να το προσκυνήσουν ένα βόδι και ο όνος. Και προσθέτει:
«Τότε εκπληρώθηκε ο λόγος του προφήτη Ησαϊα: «Το βόδι γνώρισε τον αφέντη του και ο όνος τη φάτνη του κυρίου του». Τα ίδια τα ζωντανά, το βόδι και ο όνος, έχοντας Αυτόν στη μέση αδιαλείπτως τον προσκυνούσαν. Τότε εκπληρώθηκε ο λόγος του προφήτη Αββακούμ: «Εν μέσω δύο ζωντανών θα φανερωθείς»».
Η εγκατάσταση προηγουμένως στο σπήλαιο αναφέρεται στο Πρωτευαγγέλιο του Ιακώβου. Μάλιστα περιγράφεται ως έκτακτο γεγονός και ως λύση ανάγκης, διότι οι ωδίνες έπιασαν την Παναγία λίγο έξω από τη Βηθλεέμ, στο χωριό όπου ήταν υποχρεωμένοι να απογραφούν Αυτή και ο Ιωσήφ. Ο Ιωσήφ, κατά τη διήγηση του Ιακώβου, μόλις αντιλήφθηκε ότι τη Μαρία είχαν πιάσει οι πόνοι, την κατέβασε από το υποζύγιο στο οποίο επέβαινε. Βρέθηκε σε απόγνωση μέσα στην ερημιά. Αλλά, όπως σημειώνεται στο κείμενο, γρήγορα «εκεί βρήκε ένα σπήλαιο και έβαλε μέσα τη Μαρία».
Διαφορετική είναι η ιστόρηση στο Ευαγγέλιο του Λουκά. Ο Λουκάς αναφέρει ότι βρίσκονταν ήδη στη Βηθλεέμ, όταν «ήρθε η ώρα της Παναγίας να γεννήσει».
Λογικό φαίνεται το ζευγάρι να μην αναζήτησε στέγη σε στάβλο, αλλά σε κάποιο από τα δωμάτια φιλοξενίας που διέθεταν τα ιουδαϊκά σπίτια. Με αυτήν την άποψη συμφωνεί και ο Ευαγγελιστής Λουκάς, ο οποίος κάνει λόγο για «κατάλυμα» που βρήκαν ο Ιωσήφ και η Μαρία.
Η λέξη κατάλυμα ήταν γνωστή στον Λουκά και τη χρησιμοποίησε άλλη μια φορά στο Ευαγγέλιό του. Τη χρησιμοποίησε εκεί που γίνεται αναφορά στον Μυστικό Δείπνο. Κατάλυμα ήταν το δωμάτιο του σπιτιού που του παραχωρήθηκε το Πάσχα για να φάει με τους μαθητές του.
Ως εκ τούτου γίνεται λόγος για δωμάτιο φιλοξενίας και όχι για στάβλο. Μάλιστα, σε άλλο σημείο η Αγία Γραφή, αναφορικά με την επίσκεψη των Μάγων, επισημαίνει ότι έγινε «εις οικίαν».*

από εδώ 


* Σημείωση δική μας: Ωστόσο ο Λουκάς αναφέρει πώς " καὶ ἔτεκεν τὸν υἱὸν αὐτῆς τὸν πρωτότοκον· καὶ ἐσπαργάνωσεν αὐτὸν καὶ ἀνέκλινεν αὐτὸν ἐν τῇ φάτνῃ, διότι οὐκ ἦν αὐτοῖς τόπος ἐν τῷ καταλύματι" και πάλιν "καὶ ἦλθον ( οι ποιμένες) σπεύσαντες καὶ ἀνεῦρον τήν τε Μαριὰμ καὶ τὸν Ἰωσὴφ καὶ τὸ βρέφος κείμενον ἐν τῇ φάτνῃ"" (β΄ 7-8,16), γεγονός πού διαφεύγει του συγγραφέως του παραπάνω άρθρου. Σήμερα, οι περισσότεροι ερευνητές και θεολόγοι δέχονται πώς ο Χριστός γεννήθηκε σε φάτνη και οι Μάγοι τον προσκύνησαν σε άλλο χρονικό σημείο, όταν βρέθηκε κατάλυμα σε οικία, προφανώς μετά την υπαπαντή και σίγουρα πριν την φυγή στην Αίγυπτο.