Ὁ αὐτοκρατορικὸς Παρακλητικὸς Κανόνας

Τοῦ Γιώργου Ν. Παπαθανασόπουλου

 

 .                 Τὶς μισὲς ἀπὸ τὶς δεκαπέντε ἡμέρες πρὶν ἀπὸ τὴν ἑορτὴ τῆς Ὑπεραγίας Θεοτόκου στὶς Ὀρθόδοξες Ἐκκλησίες ψάλλεται ὁ Μέγας Παρακλητικὸς Κανόνας. Πρόκειται γιὰ ἐξαιρετικῆς ἔμπνευσης ἐκκλησιαστικὸ ὕμνο τοῦ αὐτοκράτορα τῆς Νικαίας Θεοδώρου Β΄ Δούκα Λασκάρεως, υἱοῦ τοῦ μεγάλου πατέρα του, αὐτοκράτορα Ἁγίου Ἰωάννη Βατάτζη. Ἀπὸ τοὺς εἰδικοὺς θεωρεῖται ἕνα ἀπὸ τὰ σημαντικότερα λογοτεχνικὰ ἔργα τῆς ὕστερης Βυζαντινῆς περιόδου καὶ εἶναι γραμμένο σὲ πρῶτο ἑνικὸ πρόσωπο, κάτι ὄχι σύνηθες..  

              Ὁ αὐτοκράτορας Θεόδωρος Β΄ Δούκας Λάσκαρης ἀνῆλθε στὸν θρόνο τῆς Νικαίας τὸ 1254, σὲ ἡλικία 32 ἐτῶν καὶ ἀπεβίωσε τέσσερα χρόνια μετά. Ἡ αἰτία τοῦ θανάτου του δὲν ἔχει ἀπολύτως ἐξακριβωθεῖ. Λέγεται ὅτι ἔπασχε ἀπὸ ἀνίατη ἀσθένεια, ποὺ τὸν ὁδήγησε στὸν τάφο, ὅμως δὲν ἦσαν λίγοι ὅσοι ἐπιδίωξαν τὸν θάνατό του, μεταξὺ τῶν ὁποίων πιθανολογεῖται ὅτι ἦταν καὶ ὁ Μιχαὴλ Παλαιολόγος. Ὁ ἱδρυτὴς τῆς δυναστείας τῶν Παλαιολόγων, γιὰ νὰ καταλάβει τὸν θρόνο, ἐτύφλωσε τὸν ἀνήλικο υἱὸ τοῦ Θεοδώρου, Ἰωάννη Δ΄ Λάσκαρη (1250-1305), ὁ ὁποῖος ἔζησε τὸ ὑπόλοιπο τοῦ βίου του ὡς μοναχός. Σημειώνεται πὼς πρὶν τὸ τέλος τῆς ζωῆς τοῦ Ἰωάννη τὸν ἐπισκέφθηκε ὁ υἱός του Μιχαὴλ Ἀνδρόνικος Παλαιολόγος καὶ τοῦ ζήτησε ταπεινὰ συγγνώμην γιὰ τὴν ἐνέργεια τοῦ πατέρα του. Ὁ Θεόδωρος Β´ Δούκας Λάσκαρης  στὰ λίγα χρόνια της βασιλείας του, ὅπως γράφει ὁ μέγας βυζαντινολόγος Κρουμβάχερ, «δὲν ἀπομακρύνθηκε τῶν λαμπρῶν τοῦ πατρὸς του παραδόσεων εἰς τὴν διοίκηση τοῦ κράτους, ἰδίως δὲ ἀπέκτησε ἀνθηρὰ οἰκονομικὰ χωρὶς καταπιεστικὴ φορολογία, παράλληλα δὲ ἦταν φίλος τῆς Παιδείας. Ἂν καὶ φιλάσθενος, ἦταν ἐξαίρετος στρατιώτης».
.                 Μέσα σὲ μύριες δυσκολίες καὶ ὑπονομεύσεις στὸ ἐσωτερικὸ καὶ στὸ ἐξωτερικὸ τῆς αὐτοκρατορίας ὁ Θεόδωρος Δούκας Λάσκαρης πέτυχε νὰ διατηρήσει ἰσχυρὴ τὴν σὲ ἐξορία Βυζαντινὴ Αὐτοκρατορία. Παράλληλα σπούδασε  μὲ πάθος τὶς ἐπιστῆμες τῆς ἐποχῆς -φιλολογία, μαθηματικά, φυσικὴ καὶ φιλοσοφία-  κοντὰ στοὺς Νικηφόρο Βλεμμύδη καὶ Γεώργιο Ἀκροπολίτη καὶ συνέλεξε βιβλία πού, κατὰ τὸν Κων. Σάθα, ἦσαν τόσα «ὅσα οὔτε ὁ ὑπερηφανευόμενος γιὰ τὴν βιβλιοθήκη του στὴν Ἀλεξάνδρεια Πτολεμαῖος δὲν εἶχε συγκεντρώσει». Κοντὰ στοὺς πολέμους καὶ στὴν ἀντιμετώπιση τῶν σὲ βάρος του δολοπλοκιῶν εὕρισκε χρόνο γιὰ νὰ ἀναπτύξει τὴν ἑλληνορθόδοξη Παιδεία στὴν αὐτοκρατορία. Ὁ ἴδιος παρομοίαζε τὴ χαρά του ἀπὸ τὸ ἐνδιαφέρον ποὺ ἔδειχναν γιὰ τὴν ἑλληνικὴ Παιδεία οἱ ὑπήκοοί του μὲ ἐκείνη τοῦ κηπουροῦ ποὺ βλέπει τὸν κῆπο του γεμάτο ἀπὸ καρπούς. Ὁ Βασίλιεφ, ἄλλος σπουδαῖος βυζαντινολόγος, περιγράφει τὸ πόση ἑλληνικὴ ὑπερηφάνεια ἔνιωσε ὁ αὐτοκράτορας, ὅταν ἐπισκέφθηκε τὴν Πέργαμο. Τότε βεβαίως οἱ Γερμανοὶ δὲν εἶχαν ἀφαιρέσει τὸν ἐπιβλητικὸ ναό, ποὺ πιστεύεται πὼς ἦταν ἀφιερωμένος στὸν Δία καὶ βρίσκεται στὸ Μουσεῖο τοῦ Βερολίνου. Ἡ ὑπερηφάνεια αὐτὴ γιὰ τὴν καταγωγή του φαίνεται καὶ ἀπὸ τὰ γνωμικά του ποὺ διασώθηκαν, ὅπως: «Ἁπασῶν γλωσσῶν τὸ ἑλληνικὸν ὑπέρκειται γένος» καὶ «Πᾶσα τοίνυν φιλοσοφία καὶ γνῶσις Ἑλλήνων εὕρεμα…Σὺ δὲ ὦ Ἰταλέ, τίνος ἕνεκεν ἐγκαχαῦσαι;».
.                 Πέραν τοῦ ποιητικοῦ του ταλέντου ὁ Θεόδωρος Δούκας Λάσκαρης ἦταν καὶ ἔγκριτος θεολόγος καὶ ἐν μέσῳ μυρίων δυσκολιῶν ὑπεράσπισε τὰ δίκαια τῆς Ὀρθοδοξίας ἔναντι τῶν Λατίνων. Σὲ γράμμα του πρὸς τὸν ἐπίσκοπο Κορώνης γράφει, μεταξὺ τῶν ἄλλων: «… Ἀπολογεῖται σοι ἡ βασιλεία μου ὅτι ἡ καθ᾽ ἡμᾶς ἁγιωτάτη τοῦ Θεοῦ μεγάλη Ἐκκλησία, καθὼς μέλλεις γνωρίσαι ἐκ τῶν κατωτέρω ρηθησομένων ἐγγράφων, μαρτυριῶν καὶ ρήσεων εὐαγγελικῶν, τὸ Πνεῦμα τὸ ἅγιον ἐκ τοῦ Πατρὸς καὶ μόνου ἐκπορεύεσθαι δογματίζει, ἐκ τοῦ Υἱοῦ δὲ οὐκ ἐκπορεύεσθαι μὲν φαμέν, διὰ τοῦ Υἱοῦ δὲ χορηγεῖσθαι ἡμῖν  πρὸς κάθαρσιν καὶ ἁγιασμόν, καὶ πιστεύομεν καὶ δοξάζομεν…».  Λίγο πρὸ τοῦ θανάτου του καὶ ἔχοντας ἀντιληφθεῖ τὸ τέρμα τῆς ἐπίγειας ζωῆς του ὁ Θεόδωρος ἀντάλλαξε τὸν αὐτοκρατορικὸ μανδύα μὲ τὸ ταπεινὸ μοναχικὸ ἔνδυμα.
.                 Ὅπως γράψαμε ἤδη, στὴ βραχύχρονη βασιλεία του ὁ Θεόδωρος γνώρισε πολλὲς πίκρες, τὸν βρῆκαν συμφορὲς καὶ ἀσθένειες, ἀντιμετώπισε δολοπλοκίες, πολέμους καὶ προδοσίες. Καταφυγη του ἦταν ἡ Παναγία, ὅπως ἐκφράζεται καὶ μέσα ἀπὸ τὸν Μεγάλο Παρακλητικό του Κανόνα. Ἀναφέρουμε πέντε χαρακτηριστικοὺς ὕμνους:
.                 «Καταιγίς με χειμάζει, τῶν συμφορῶν Δέσποινα, καὶ τῶν λυπηρῶν τρικυμίαι καταποντίζουσιν, ἀλλὰ προφθάσασα, χεῖρά μοι δὸς βοηθείας, ἡ θερμὴ ἀντίληψις καὶ προστασία μου».
.                 «Οἱ μισοῦντές με μάτην, βέλεμνα καὶ ξίφη καὶ λάκκον ηὐτρέπισαν, καὶ ἐπιζητοῦσι, τὸ πανάθλιον σῶμα σπαράξαι μου καὶ καταβιβᾶσαι πρὸς γῆν, Ἁγνὴ ἐπιζητοῦσιν, ἀλλ᾽ ἐκ τούτων προφθάσασα, σῶσόν με».
.                 «Ἀπὸ πάσης ἀνάγκης, θλίψεως καὶ νόσου καὶ βλάβης μὲ λύτρωσαι καὶ τῇ σῇ δυνάμει, ἐν τῇ σκέπῃ σου φύλαξον ἄτρωτον, ἐκ παντὸς κινδύνου καὶ ἐξ ἐχθρῶν τῶν πολεμούντων καὶ μισούντων με Κόρη πανύμνητε».
.                 «Τὰ νέφη τῶν λυπηρῶν ἐκάλυψαν, τὴν ἀθλίαν μου ψυχὴν καὶ καρδίαν, καὶ σκοτασμὸν ἐμποιοῦσι μου Κόρη, ἀλλ᾽ ἡ γεννήσασα Φῶς τὸ ἀπρόσιτον, ἀπέλασον ταῦτα μακράν, τῇ ἐμπνεύσει τῆς θείας πρεσβείας σου».
.                 «Τὴν δέησίν μου δέξαι τὴν πενιχρὰν καὶ κλαυθμὸν μὴ παρίδῃς καὶ δάκρυα καὶ στεναγμόν, ἀλλ´ ἀντιλαβοῦ μου, ὡς ἀγαθή, καὶ τὰς αἰτήσεις πλήρωσον. Δύνασαι γὰρ πάντα ὡς πανσθενοῦς Δεσπότου Θεοῦ Μήτηρ, εἰ νεύσεις ἔτι μόνον πρὸς τὴν ἐμὴν οἰκτρὰν ταπείνωσιν».
.                 Εἶναι βέβαιο πὼς ὁ Μικρὸς Παρακλητικὸς Κανόνας εἶναι δημοφιλέστερος τοῦ Μεγάλου καὶ ψάλλεται σὲ κάθε περίσταση. Ὅμως καὶ ὁ Μεγάλος ἀγγίζει τὶς καρδιὲς τῶν πιστῶν, ἐνῶ ὁ σπουδαῖος ποιητής του καὶ σημαντικὸς Ἕλληνας αὐτοκράτορας Θεόδωρος Β´ Δούκας Λάσκαρης παραμένει γιὰ τοὺς πολλοὺς ἄγνωστος. Μακάρι νὰ ὑπάρξουν ἐρευνητὲς ποὺ νὰ τὸν μελετήσουν σὲ βάθος καὶ νὰ ἀναδείξουν τὸ ἦθος, τὶς ἱκανότητες καὶ τὸ ἔργο του.–

 εδώ