Κάλλιστος Ware, Το έσχατο μυστήριο(απόσπασμα)

Αν ήμουν γιατρός
και ζητούσαν τη συμβουλή μου,
θα έπρεπε να απαντήσω:
Δημιουργήστε σιωπή!

Soren Kirkegaard

Για την Ορθοδοξία, η Μητέρα του Θεού είναι κατ’ εξοχήν ένα σημείο και μια έκφραση χαράς. Στη Θεία Λειτουργία του Μεγάλου Βασιλείου ψάλλουμε «Ἐπὶ σοὶ χαίρει, Κεχαριτωμένη, πᾶσα ἡ κτίσις», ενώ στον Ακάθιστο Ύμνο «Χαῖρε πασῶν γενεῶν εὐφροσύνη», στην δε εικονογραφία προσδιορίζεται με τίτλους όπως «Τῶν Θλιβομένων ἡ Χαρά», «Ἡ Πάντων Χαρά» ή η «Ἀπροσδόκητος Χαρά». Η ίδια αίσθηση της χαράς της Μαρίας διαπνέει και ολόκληρη την εορτή της 21ης Νοεμβρίου. Τα κείμενα της ημέρας επανειλημμένως αναφέρονται στη χαρά του Ιωακείμ και της Άννας, στη χαρά του Ζαχαρία, στη χαρά των νεανίδων της εόρτιας πομπής… Χαίρουν και τα Άγια των Αγίων: «Τὰ τῶν Ἁγίων Ἅγια ἀγάλλονται», κυρίως όμως χαίρει η ίδια η Παρθένος. Εδώ η υμνογραφία δανείζεται τα ωραία λόγια του Πρωτευαγγελίου: «Ο ιερεύς την υποδέχτηκε και την ασπάστηκε και την ευλόγησε… Και ο Κύριος την χαρίτωσε και εκείνη έκανε κινήσεις με τα πόδια της σαν να χόρευε».Η Μαρία, λένε οι ύμνοι της εορτής, «Χαίρει εισερχομένη ἐν τῷ Ναῷ», «Καὶ σώματι καὶ πνεύματι ἔχαιρε», «περιχορεύουσα εἰς θεῖα σκηνώματα». Και τη χαρά που γεύεται την μοιράζεται μ’ εμάς: Αυτή είναι «ἡ πάντων χαρά» και «χαρᾶς τοῦ κόσμου ἡ πρόξενος». Καθώς δε εισέρχεται, «Ἀγγέλων τὰ τάγματα καὶ τῶν βροτῶν ἡ πληθύς» βοούν και λέγουν: «ἐν τῷ Ναῷ εἰσάγεται ἡ χαρὰ καὶ ἡ λύτρωσις».

Αυτό που σε κάθε περίπτωση τα λειτουργικά κείμενα δεν αναφέρουν σαφώς είναι η σιωπή της Μητέρας του Θεού. Η σιωπή όμως αυτή αποτελεί τον πυρήνα της μεγαλύτερης ενδεχομένως ομιλίας που έχει συντεθεί για την εορτή των Εισοδίων, αυτής του Γρηγορίου Παλαμά Εις την προς τα Άγια των Αγίων Είσοδον της Υπερευλογημένης Θεοτόκου. Κατά τον βιογράφο του Παλαμά, τον Πατριάρχη Φιλόθεο Κόκκινο, η ομιλία αυτή ανήκει στα πρώτα έργα του αγίου, συνετέθη δε περί το έτος 1334, όταν διέτριβε στο Άγιο Όρος, πολύ πριν εμπλακεί στην αντιγνωμία με τον Βαρλαάμ από την Καλαβρία σχετικά με το θείο φως του Θαβώρ και τις άκτιστες ενέργειες του Θεού. Ο Κόκκινος προσθέτει ότι ο Παλαμάς παρακινήθηκε να γράψει την ομιλία, επειδή κάποιοι, που δεν τους κατονομάζει, «με απερισκεψία και αμαθή γλώσσα τόλμησαν να προσβάλουν τοιαύτα μυστήρια», υπονοών πιθανόν τον σκεπτικιστή Γρηγορά. Στην πραγματικότητα όμως, ο Παλαμάς στην ομιλία του, δεν κάνει καμιά προσπάθεια να αποδείξει την ιστορικότητα των γεγονότων που τιμούμε στις 21 Νοεμβρίου. Αντιθέτως θεωρεί την Είσοδο της Μαρίας στον Ναό ως συμβολισμό της μυστικής αναβάσεως της ψυχής προς τον Θεό,

Ο Παλαμάς τη βλέπει ως τη μεγαλύτερη ησυχάστρια, Εκείνη η οποία επέτυχε περισσότερο από οποιονδήποτε άλλον την αληθινή ησυχία ή σιωπή της καρδιάς. Εισερχόμενη στον Ναό, διέκοψε όλους τους δεσμούς με τα εγκόσμια και γήινα πράγματα, παραιτούμενη από τον κόσμο «Θεῷ ζῶσα μόνῳ, Θεῷ βλεπομένη μόνῳ»· επέλεξε την κεκρυμμένη βιοτή, την αόρατη για τα μάτια των έξω, μια «ζωή ησυχίας». Κατοικούσε στα Άγια των Αγίων και η ζωή Της έμοιαζε με τη ζωή των ερημιτών και των ασκητών που κατοικούν εν «ὄρεσι καὶ σπηλαίοις καὶ ταῖς ὀπαῖς τῆς γῆς» (Εβρ. 11:38). Η περίοδος που έζησε στον Ναό ήταν έτσι μια εμπειρία «ερήμου», μια προτύπωση του μοναχισμού. Εκεί έμαθε να υποτάσσει τον «ἡγεμόνα νοῦν» στον Θεό, ζώντας «τὴν κατ᾿ ἀγγέλους πολιτείαν», επιτυγχάνοντας την θεωρία και ασκώντας την αδιάλειπτη προσευχή: «συνῆψε τὸν νοῦν τῇ πρὸς ἑαυτὸν στροφῇ καὶ προσοχῇ καὶ τῇ ἀδιαλείπτῳ θείᾳ προσευχῇ».Μεταμορφούμενη από το θείο φως, είδε τον άκτιστο Θεό να αντανακλάται στο κάτοπτρο της καθαρότητος της καρδιάς Της.Και τα μέσα της προσβάσεώς της σε όλα αυτά τα μυστήρια της εσωτερικής προσευχής ήταν ακριβώς η ησυχία:

«Τὴν ἱερὰν ἡσυχίαν εὑρίσκει χειραγωγόν· ἡσυχίαν τὴν νοῦ καὶ κόσμου στάσιν, τὴν λήθην τῶν κάτω, τὴν μύησιν τῶν ἄνω, τὴν τῶν νοημάτων ἐπὶ τὸ κρεῖττον ἀπόθεσιν· αὔτη πρᾶξις ὡς ἀληθῶς ἐπίβασις τῆς ὡς ἀληθῶς θεωρίας ἢ θεοπτίας. {…} Μόνη γὰρ ἀπάντων, ἐξ οὕτω πάνυ παιδὸς ὑπερφυῶς ἡσυχάσασα {…} καινὴν καὶ ἀπόρρητον ὁδὸν εἰς οὐρανοὺς ἐδείματο τήν, ἵν᾿ οὕτως εἵπω, νοητὴν σιγήν».

Μερικοί από σας ίσως αισθάνεστε ότι η εύγλωττη αυτή προσωπογραφία της Μαρίας της ησυχάστριας, το πρότυπο της θεωρητικής ενώσεως, μικρή σχέση έχει με το απλό κορίτσι της Ναζαρέτ που περιγράφει ο ευαγγελιστής Λουκάς. Ωστόσο, μήπως τελικά αυτά τα δυο συνδέονται; Ησυχία ή σιωπή της καρδιάς δεν είναι ουσιαστικά τίποτε άλλο παρά μια στάση προσεκτικής ακρόασης. Με τους λόγους του Max Picard, «Η ακρόαση είναι εφικτή μόνον όταν υπάρχει ησυχία εντός του ανθρώπου: ακρόαση και ησυχία ανήκουν η μία στην άλλη». «Σχολάσατε καὶ γνῶτε ὅτι ἐγώ εἰμι ὁ Θεός» (Ψαλμ. 45:10): η φράση του Ψαλμωδού συγκεφαλαιώνει την ουσία της σιωπής. Όταν σιωπώ εν προσευχή σημαίνει ότι αφουγκράζομαι τον Θεό. «Η σιωπή είναι παρουσία», θα πει ο George Bernanos, «στην καρδιά της βρίσκεται ο Θεός». Εάν θεωρηθεί έτσι, η σιωπή δεν είναι κενό αλλά πλήρωμα, δεν είναι απουσία λόγου, αλλά επίγνωση της αμεσότητος του Θεού. Σιωπή είναι προσμονή του Θεού. Και στα Ευαγγέλια η Μαρία απεικονίζεται ακριβώς ως εκείνη η οποία ακροάται: Εκείνη η οποία άκουσε το λόγο του Θεού κατά τον Ευαγγελισμό (Λουκ. 1:38, 11:28), Εκείνη η οποία «συνετήρη τὰ ρήματα ταῦτα, συμβάλλουσα ἐν τῇ καρδίᾳ αὐτῆς» (Λουκ. 2:19, 2:51), Εκείνη η οποία είπε στους υπηρέτες κατά τον εκ Κανά γάμο να ακούουν τον Υιό της (Ιω. 2:5). Η Μαρία του Γρηγορίου Παλαμά, η Μαρία η ησυχάστρια εντός του Ναού, τελικά δεν αποδεικνύεται τόσο διαφορετική από την Μαρία του κατά Λουκάν Ευαγγελίου, η οποία ακροάται τον θεό με ταπεινή και επαγρυπνούσα σιωπή.

Αυτό λοιπόν είναι το συμβολικό της εορτής των Εισοδίων της Θεοτόκου στον Ναό. μας μιλά για τη χαρά: Ο Χριστιανισμός, μας υπενθυμίζει, ήρθε στον κόσμο ως άγγελμα «χαράς μεγάλης» (Λουκ. 2:10) κι αν αυτή τη μεγάλη χαρά δεν τη νιώθουμε μέσα μας, τότε δεν είμαστε αληθινοί Χριστιανοί. Ωστόσο, σ’ ένα βαθύτερο επίπεδο, μας μιλά για τη δημιουργική σιωπή. «Να κατανοείς δια της ησυχίας», λέει ο Dag Hammarskjöld, «να ενεργείς δια της ησυχίας, να κατακτάς εν ησυχία». Αυτό ακριβώς είναι το μάθημα που έχουμε να μάθουμε από την παρούσα εορτή.

Ο Άνθρωπος είναι αυτό που κάνει με τη σιωπή του». Η ρήση του Von Hϋgel μπορεί καλύτερα να ερμηνευθεί μέσα από αυτό που έχει γράψει ο G. K. Chesterton: «Ο άνθρωπος είναι άντρας, αλλά η Ανθρωπότητα είναι γυναίκα». Η Μαρία είναι η ανθρώπινη εικόνα και το παράδειγμά μας. Μέσα απ’ όσα έκανε με τη σιωπή της -αυτή τη σιωπή που η ιστορία των παιδικών της χρόνων στον Ναό προβάλλει ενώπιόν μας συμβολικά- αποτελεί πρότυπο και έμπνευση για όλους μας.