Φώτης Κόντογλου - Ἡ μεγάλη μονοτονία τῆς φύσης καὶ τῶν μεγάλων ἔργων

Τοὺς ἐλαφρούς, κούφιους καὶ νευρικοὺς ἀνθρώπους τοὺς ἐνοχλεῖ ἡ μονοτονία. Ὁλοένα παραπονιοῦνται γι᾿ αὐτὴ καὶ θέλουνε πάντα κάποια ποικιλία, κάποια ἀλλαγή, κάποιο καινούριο καὶ διαφορετικό, ὅπως λένε. Πλήττουν καὶ κουράζονται γρήγορα. Ποθοῦνε τὴν ἀλλαγή, κι ἂς εἶναι καὶ πρὸς τὰ χειρότερα. Αὐτοὶ εἶναι ποὺ ἐνθουσιάζονται γιὰ τοὺς νεωτερισμούς, σ᾿ ὅλα τὰ πράγματα. Ἀπ᾿ αὐτοὺς καὶ γι᾿ αὐτοὺς ἐβγῆκε ἡ μόδα, τούτη ἡ τυραννικὴ ἀνοησία, κατὰ τὴν ὁποία τὸ ὄμορφο ἀλλάζει κάθε τόσο, μ᾿ ἕνα σύνθημα. Στὶς μέρες μας, κατάντησε κι ἡ τέχνη σὰν τὴ μόδα.

Δὲν λέγω πὼς κάθε τί ποὺ εἶναι μονότονο, εἶναι καλὸ καὶ σπουδαῖο. Ἡ φύση, ὅμως, μὲ τὶς τέσσερες ἐποχὲς τοῦ χρόνου, μὲ τὶς ἀλλαγὲς τοῦ καιροῦ, μὲ τὶς θάλασσες, μὲ τὰ βουνὰ καὶ μὲ τὰ δάση της, ἔχει μία μονοτονία μεγαλόπρεπη καὶ ἱερή.

Γιὰ τοῦτο, οἱ ἄνθρωποι ποὺ εἶπα, βαριοῦνται τὴ φύση καὶ τὴν ἁπλὴ ζωή της. Δὲν καταλαβαίνουμε τὴ βαθειὰ γλῶσσα της, ποὺ μιλᾷ στὴν ψυχὴ μὲ χίλιους τρόπους γιὰ ἕνα πλῆθος ἀνείπωτα μυστήρια.

Ὦ μεγαλόπρεπη μονοτονία τῶν βουνῶν, μονοτονία τῆς θάλασσας, ποὺ ἀναταράζεται μέρα - νύχτα καὶ ποὺ βογγᾷ μὲ βαθειὰ ἀχολογήματα.Ὅποιος σὲ νοιώθει, κάθεται ὦρες ἀτελείωτες ἀπάνω σ᾿ ἕνα βράχο, ἢ ξαπλωμένος στὴν ἀμμουδιά, δίχως νὰ σὲ χορταίνει. Οἱ ὧρες περνοῦνε χωρὶς νὰ τὶς καταλαβαίνει, τὸ πνεῦμα του πετᾷ σὰν τὸ θαλασσοπούλι, μακρυὰ ἀπὸ τὶς μικρολογίες τῆς ζωῆς. Ὡστόσο, τὰ μάτια του καὶ τ᾿ ἀφτιά του γεμίζουνε ἀπὸ τὸ ἐξαίσιο θέαμά σου κι ἀπὸ τὴν ἄγρια μελῳδία τῆς βαρειᾶς φωνῆς σου, σὲ καιρὸ ποὺ ὁ ἄνεμος τὸν λούζει μὲ τὴ δροσερὴ ἁρμύρα τοῦ πελάγου.

Ὦ μεγαλόπρεπη μονοτονία τ᾿ οὐρανοῦ, μὲ τὰ ἀμέτρητα ἄστρα ποὺ κρέμουνται σὰν πολυκάντηλα ἀπάνω ἀπὸ τὸ κεφάλι μου, κι ἀλλὰ τρεμοσβήνουνε σὰν ἀπὸ τὸν ἄνεμο, ἀλλὰ στέκουνται στυλωμένα καὶ μὲ κυττάζουν, λὲς καὶ μὲ παραμονεύουνε μέσα ἀπὸ βαθὺ καὶ σκοτεινὸ χάος! Τ᾿ Ἄστρο τῆς Τραμουντάνας, ποὺ στέκεται ἀσάλευτο στὸν βοριά, αἰῶνες αἰώνων, δίχως νὰ Βασιλέψει, μάτι ἀνύσταχτο, ὀρθάνοιχτο ἀπὸ τότε ποὺ ἔγινε ὁ κόσμος. Ἡ Μεγάλη Ἀρκούδα ποὺ κείτεται ἀνάσκελη, θηρίο θεόρατο καὶ φοβερό. Ἡ Μικρὴ Ἀρκούδα ποὺ εἶναι δεμένη στὸ χρυσὸ καρφί της, καὶ γυρίζει γύρω του, παίρνοντας μία βόλτα κάθε νύχτα. Ἡ Πούλια, ἡ προκομμένη κόρη, ποὺ κάνει νυχτέρι κάθε βράδυ, μὲ τὰ πολλὰ λυχνάρια της. Ἀλλοῦ συντροφιασμένα σὰν σμάρια ἀπὸ χρυσὰ μελίσσια, ἀλλοῦ μοναχιασμένα καὶ δίχως συντροφιά. Ὦ μονότονη μεγαλοπρέπεια τοῦ Ἰορδάνη Ποταμοῦ, ποὺ τρέχει μέσα στὰ ἀπέραντα λιβάδια τ᾿ οὐρανοῦ, κι ἀλλοῦ εἶναι ρηχὰ τ᾿ ἀσημένια νερά του, ἀλλοῦ σιγοαφρίζουνε.

Ὦ μεγαλόπρεπη μονοτονία τῆς ἀνεμοζάλης, ποὺ ἀναταράζει τὸν κόσμο βδομάδες καὶ μῆνες, κι ὁ ἀγέρας μουγκρίζει, ρυάζεται, βελάζει, σφυρίζει, ὁλοένα τὸ ἴδιο, μέρα νύχτα. Ὦ μονοτονία τῆς βροχῆς, τῆς ἀστραπῆς, τῆς βροντῆς. Ὦ μονοτονία τῆς παγωμένης θάλασσας, τῆς πυρωμένης ἔρημος, τῆς σκοτεινῆς ἄβυσσος τοῦ Ὠκεανοῦ. Ὦ βλογημένη μονοτονία τῶν βουνῶν, τῶν λαγκαδιῶν, τῆς ζούγκλας.

Αὐτὴ τὴ Βλογημένη μονοτονία τῆς φύσης ἔχουνε καὶ τὰ μεγάλα καὶ σπουδαῖα ἔργα ποὺ κάνουνε οἱ ἄνθρωποι. Κι αὐτὰ τὰ ἔργα ἀντέχουνε στὸ δόντι τοῦ καιροῦ, ποὺ δὲ μπορεῖ νὰ τὰ ἀλέσει γρήγορα, ὅπως κάνει μὲ τ᾿ ἄλλα, ποὺ δὲν ἔχουνε αὐτὴ τὴ μυστικὴ μονοτονία.

Τὰ τέτοια ἔργα εἶναι σὰν τὰ φυσικὰ φαινόμενα. Ἔχουνε τὴν αὐστηρότητα καὶ τὴ σταθερότητα ποὺ ἔχουνε τὰ ἔργα τοῦ θεοῦ, καὶ τὴ βλογημένη μονοτονία τους, χωρὶς περιττολογίες καὶ λογοτεχνικὰ παιχνίδια. Μονότονη εἶναι ἡ Παλαιὰ Διαθήκη, ἡ Γένεσις, ἡ Ἔξοδος, οἱ Ἀριθμοί, ὁ Ἰησοῦς τοῦ Ναυῆ, Κριταί, Βασιλειῶν, Ἰώβ, Ψαλμοί, Προφῆται, Παροιμίαι Σολομῶντος, Σοφία Σειράχ, ὅλα τὰ βιβλία της ἔχουνε αὐτὴ τὴν ἐξαίσια μονοτονία, καὶ γι᾿ αὐτὸ βαριοῦνται νὰ τὰ διαδάσουνε οἱ ἄνθρωποι ποὺ δὲν ἔχουνε σοβαρὴ διάνοια καὶ ψυχὴ βαθειά.

Βάζω παρακάτω λίγα λόγια ἀπὸ τὴν Ἁγία Γραφή, ποὺ δείχνουνε πόσο μονότονα εἶναι γραμμένη.

«Ἐν ἀρχῇ ἐποίησεν ὁ θεὸς τὸν οὐρανὸν καὶ τὴν γῆν. Ἡ δὲ γῆ ἦν ἀόρατος καὶ ἀκατασκεύαστος, καὶ σκότος ἐπάνω τῆς ἀβύσσου, καὶ πνεῦμα θεοῦ ἐπεφέρετο ἐπάνω τοῦ ὕδατος. Καὶ εἶπεν ὁ θεός· Γενηθήτω φῶς. Καὶ ἐγένετο φῶς... Καὶ εἶπεν ὁ θεός· Γενηθήτω στερέωμα ἐν μέσῳ τοῦ ὕδατος... Καί, εἶπεν ὁ θεός· Συναχθήτω τὸ ὕδωρ τὸ ὑποκάτω τοῦ οὐρανοῦ εἰς συναγωγὴν μίαν... Καὶ συνήχθη τὸ ὕδωρ... Καὶ εἶπεν ὁ θεός· Γενηθήτωσαν φωστῆρες ἐν τῷ στερεώματι τοῦ οὐρανοῦ... Καὶ ἐποίησεν ὁ θεὸς τοὺς δυὸ φωστῆρας τοὺς μεγάλους... Καὶ εἶπεν ὁ θεός· Ἐξαγαγέτω τὰ ὕδατα ἑρπετὰ ψυχῶν ζώντων καὶ πετεινὰ πετάμενα ἐπὶ τῆς γῆς κατὰ τὸ στερέωμα τοῦ οὐρανοῦ. Καὶ ἐγένετο οὕτως... Καὶ εἶπεν ὁ θεός· Ἐξαγαγέτω ἡ γῆ ψυχὴν ζῶσαν κατὰ γένος... Καὶ ἐγένετο οὕτως... Καὶ εἶπεν o θεός· Ποιήσωμεν ἄνθρωπον κατ᾿ εἰκόνα ἡμετέραν καὶ καθ᾿ ὁμοίωσιν... Καὶ ἐποίησεν ὁ θεὸς τὸν ἄνθρωπον...».

Βλέπεις, λοιπόν, πόσο μονότονη εἶναι ἡ Ἱστορία τῆς δημιουργίας τοῦ κόσμου; Ὅπως ἡ ἴδια ἡ δημιουργία, κι o μονότονος τρόπος ποὺ συντελέσθηκε. Νά, καὶ παρακάτω, ἀπὸ τὴν ἱστορία τῶν πρώτων ἀνθρώπων:

«Αὐτὴ ἡ βίβλος γενέσεως ἀνθρώπων, ἡ ἡμέρα ἐποίησεν ὁ θεὸς τὸν Ἀδάμ... Ἔζησε δὲ Ἀδὰμ τριάκοντα καὶ διακόσια ἔτη, καὶ ἐγέννησε κατὰ τὴν ἰδέαν αὐτοῦ καὶ κατὰ τὴν εἰκόνα αὐτοῦ..., καὶ ἔγενοντο πᾶσαι αἱ ἡμέραι Ἀδάμ, ἃς ἔζησε, τριάκοντα καὶ ἐννεακόσια ἔτη καὶ ἀπέθανεν... Ἔζησε δὲ Σὴθ πέντε καὶ διακόσια ἔτη καὶ ἐγέννησε τὸν Ἐνώς. Καὶ ἐγένοντο πᾶσαι αἱ ἡμέραι Σὴθ δώδεκα καὶ ἐννιακόσια ἔτη, καὶ ἀπέθανεν. Καὶ ἔζησεν Ἐνὼς ἔτη ἕκτον καὶ ἐνενήκοντα καὶ ἐγέννησε τὸν Καϊνάν... Καὶ ἐγένοντο πᾶσαι αἱ ἡμέραι Ἐνὼς πέντε ἔτη καὶ ἐννιακόσια, καὶ ἀπέθανεν. Καὶ ἔζησε Καϊνὰν ἑβδομήκοντα καὶ ἑκατὸν ἔτη καὶ ἐγέννησε τὸν Μαλελεήλ... Καὶ ἐγένοντο πᾶσαι αἱ ἡμέραι Καϊνὰν δέκα ἔτη καὶ ἐννιακόσια, καὶ ἀπέθανεν...».

Μ᾿ αὐτὴ τὴ μονοτονία εἶναι γραμμένη ὅλη ἡ Γένεσις, ἡ Ἔξοδος, καθὼς καὶ τ᾿ ἄλλα πρῶτα Βιβλία τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης.

Ἐρχόμαστε στοὺς Ψαλμοὺς τοῦ Δαυίδ, ποὺ βλέπουμε πὼς ἔχουνε τὴν ἴδια μονοτονία. Ἰδοὺ λίγα παραδείγματα: «Κύριε, τί ἐπληθύνθησαν οἱ θλίβοντες μέ;... Κύριε, ἐκέκραξα πρὸς σέ, εἰσάκουσόν μου... Κύριε o θεός μου, ἐπὶ σοὶ ἤλπισα, σῶσόν με ἐκ πάντων τῶν διωκόντων με καὶ ῥῦσαί με... Ἀνάστηθι, Κύριε, ἐν ὀργῇ σου, ὑψώθητι ἐν τοῖς πέρασι τῶν ἐχθρῶν σου... Καὶ σύ, Κύριε, ἕως πότε; Ἐπίστρεψον, Κύριε, ῥῦσαι τὴν ψυχήν μου, σῶσόν με, ἕνεκεν τοῦ ἐλέους σου... Κύριε, σῶσόν με ἐκ πάντων τῶν διωκόντων με καὶ ῥῦσαί με... Κύριε, οἱ ἁμαρτωλοὶ ἐνέτειναν τόξον, ἡτοίμασαν βέλη εἰς φαρέτραν τοῦ κατατοξεῦσαι ἐν σκοτομήνῃ τοὺς εὐθεῖς τῇ καρδίᾳ... Σῶσόν με, Κύριε, ὅτι ἐκλέλιπεν ὅσιος.... Ἕως πότε, Κύριε, ἐπιλήσῃ μου εἰς τέλος; Ἕως πότε ἀποστρέφῃς τὸ πρόσωπόν σου ἀπ᾿ ἐμοῦ;... Οἱ θλίβοντές με ἀγαλλιάσονται, ἐὰν σαλευθῶ... Φύλαξόν με, Κύριε, ὅτι ἐπὶ σοὶ ἤλπισα... Εἰσάκουσόν μου, Κύριε, τῆς δικαιοσύνης μου, καὶ πρόσχες τῇ δεήσει μου, ἐνώτισαι τὴν προσευχήν μου... Κύριε, ἐκέκραξα πρὸς σέ, εἰσάκουσόν μου, πρόσχες τῇ φωνῇ τῆς δεήσεώς μου...».

Μὲ τὸν ἴδιο τρόπο μιλοῦνε κι οἱ προφῆτες, τόσο, ποὺ θαρρεῖς πὼς τὰ λέγει ὅλα τὸ ἴδιο στόμα. Νά, λίγα παραδείγματα:

«Ἀκούσατε λόγον Κυρίου, υἱοὶ Ἰσραήλ, ὅτι κρίσις τῷ Κυρίῳ πρὸς τοὺς κατοικοῦντας τὴν γῆν... Ἀκούσατε ταῦτα, οἱ ἱερεῖς καὶ προσέχετε, οἶκος Ἰσραήλ...» (Ὠσηέ).

«Τάδε λέγει Κύριος ἐπὶ ταὶς τρισὶν ἀσεβείαις Μωάβ... Τάδε λέγει Κύριος ἐπὶ ταὶς τρισὶν ἀσεβείαις Ἰούδα. Τάδε λέγει Κύριος ἐπὶ ταῖς τρισὶν ἀσεβείαις Ἰσραήλ... Ἀκούσατε τὸν λόγον τοῦτον, ὃν ἐλάλησε Κύριος ἐφ᾿ ὑμᾶς... Ἀκούσατε τὸν λόγον τοῦτον, δαμάλεις τῆς Βασανίτιδος... Ἀκούσατε τὸν λόγον Κυρίου τοῦτον, ὃν ἐγὼ λαμβάνω ἐφ᾿ ὑμᾶς θρῆνον...» (Ἀμώς).

«Ἀκούσατε, λαοί, λόγους, καὶ προσεχέτω ἡ γῆ καὶ πάντες οἱ ἐν αὐτῇ... Ἀκούσατε τὸν λόγον Κυρίου. Κύριος εἶπεν· Ἀνάστηθι, κρίθητι πρὸς τὰ ὄρη...» (Μιχαίας).

«Σαλπίσατε σάλπιγγι ἐν Σιών, κηρύξατε ἐν ὄρει ἁγίῳ μου... Καὶ νῦν λέγει Κύριος o θεὸς ἡμῶν. Ἐπιστράφητε πρός με ἐξ ὅλης της καρδίας ὑμῶν... Αἰνέσατε τὸ ὄνομα Κυρίου τοῦ θεοῦ ὑμῶν... Ἐγγὺς ἡμέρα Κυρίου ἐν τῇ κοιλάδι τῆς δίκης...» (Ἰωήλ).

«Θεὸς ζηλωτὴς καὶ ἐκδικῶν Κύριος τους ὑπεναντίους αὐτοῦ. Κύριος μακρόθυμος καὶ μεγάλη ἡ ἰσχὺς αὐτοῦ... Χρηστὸς Κύριος τοῖς ὑπομένουσιν αὐτὸν ἐν ἡμέρᾳ θλίψεως...» (Ναούμ).

«Κύριε, εἰσακήκοα τὴν ἀκοήν σου καὶ ἐφοβήθην. Κύριε, κατενόησα τὰ ἔργα σου καὶ ἐξέστην... Ὁ θεὸς ἀπὸ Θαιμὰν ἤξει καὶ ὁ ἅγιος ἐξ ὄρους κατασκίου δασέος...» (Ἀββακούμ).

«Τάδε λέγει Κύριος. Ἀνθ᾿ ὧν ὑψώθησαν αἱ θυγατέρες Σιὼν καὶ ἐπορεύθησαν ὑψηλῷ τραχήλῳ... Ἰδοὺ Κύριος κάθηται ἐπὶ νεφέλης κούφης... Ἰδοὺ Κύριος καταφθείρει τὴν Οἰκουμένην καὶ ἐρημώσει αὐτήν... Κύριε ὁ θεός μου, δοξάσω σε, ὑμνήσω τὸ ὄνομά σου, ὅτι ἐποίησας θαυμαστὰ πράγματα.... Ἐν τῇ ἡμέρᾳ ἐκείνη ἐπάξει ὁ θεὸς τὴν μάχαιραν τὴν ἁγίαν καὶ τὴν μεγάλην καὶ ἰσχυράν... θυμὸς Κυρίου ἐπὶ πάντα τὰ ἔθνη καὶ ὀργὴ ἐπὶ τὸν ἀριθμὸν αὐτῶν» (Ἡσαΐας).

«Τάδε λέγει Κύριος· Ἐμνήσθην ἐλέους νεότητός σου καὶ ἀγάπης τελειώσεώς σου... ἐὰν ἐπιστραφῇ Ἰσραήλ, λέγει Κύριος, πρός με ἐπιστραφήσεται... Ἀκούσατε λόγον Κυρίου πᾶσα Ἰουδαία. Τάδε λέγει Κύριος· Διορθώσατε τὰς ὁδοὺς ὑμῶν καὶ τὰ ἐπιτηδεύματα ὑμῶν...» (Ἱερεμίας).

«Καὶ ἐγένετο λόγος Κυρίου πρός με λέγων. Υἱὲ ἀνθρώπου, εῑπον· Τάδε λέγει Κύριος τῇ γῇ τοῦ Ἰσραήλ. Πέρας ἤκει ἐπὶ τὰς τέσσαρας πτέρυγας τῆς γῆς... Καὶ ἐγένετο λόγος Κυρίου πρός με λέγων· Υἱὲ ἀνθρώπου, ἐν μέσῳ τῶν ἀδικιῶν αὐτῶν οὐ κατοικεῖς... Καὶ ἐγένετο λόγος Κυρίου πρός με λέγων· Υἱὲ ἀνθρώπου, προφήτευσον ἐπὶ τοὺς προφήτας τοῦ Ἰσραήλ...» (Ἰεζεκιήλ).

Ὅπως εἶναι μονότονη ἡ Παλαιὰ Διαθήκη, τὸ ἴδιο μονότονη εἶναι καὶ ἡ Νέα, τὸ Εὐαγγέλιο. Ὅπως ἡ Παλαιὰ Διαθήκη γράφει μὲ μονότονο τρόπο τὴ γενεαλογία τῶν πρώτων ἀνθρώπων, τῶν Πατριαρχῶν, τῶν Δικαίων, τῶν Κριτῶν, τῶν Προφητῶν, τῶν Βασιλέων, καθὼς καὶ τῶν ἄλλων ἱστορικῶν προσώπων, ἔτσι κι ἡ Καινὴ Διαθήκη ἀρχίζει μὲ τὴ γενεαλογία τοῦ Χριστοῦ, γραμμένη ἀπὸ τὸν Εὐαγγελιστὴ Ματθαῖο:

«Βίβλος γενέσεως Ἰησοῦ Χριστοῦ, υἱοῦ Δαυίδ, υἱοῦ Ἀβραάμ. Ἀβραὰμ ἐγέννησε τὸν Ἰσαάκ, Ἰσαὰκ δὲ ἐγέννησε τὸν Ἰακώβ, Ἰακὼβ δὲ ἐγέννησε τὸν Ἰούδαν καὶ τοὺς ἀδελφοὺς αὐτοῦ, Ἰούδας δὲ ἐγέννησε τὸν Φαρὲς καὶ τὸν Ζαρὰ ἐκ τῆς Θάμαρ... Τοῦ δὲ Ἰησοῦ Χριστοῦ ἡ γέννησις οὕτως ἤν... Τοῦ δὲ Ἰησοῦ γεννηθέντος ἐν Βηθλεὲμ τῆς Ἰουδαίας, ἐν ἡμέραις Ἡρῴδου τοῦ βασιλέως... Ἀπὸ τότε ἤρξατο ὁ Ἰησοῦς κηρύσσειν καὶ λέγειν. Μετανοεῖτε... Καὶ περιῆγεν ὅλην τὴν Γαλιλαίαν ὁ Ἰησοῦς διδάσκων ἐν ταὶς συναγωγαῖς αὐτῶν... Καὶ ἐλθὼν ὁ Ἰησοῦς εἰς τὴν οἰκίαν Πέτρου, εἶδε τὴν πενθερὰν αὐτοῦ βεβλημένην καὶ πυρέσσουσαν... Ἰδὼν δὲ ὁ Ἰησοῦς πολλοὺς ὄχλους περὶ αὐτόν, ἐκέλευσεν ἀπελθεῖν εἰς τὸ πέραν... Καὶ ἐμβὰς εἰς τὸ πλοῖον διεπέρασε καὶ ἦλθεν εἰς τὴν ἰδίαν πόλιν... Καὶ παράγων ὁ Ἰησοῦς ἐκεῖθεν, εἶδεν ἄνθρωπον καθήμενον ἐπὶ τὸ τελώνιο, Ματθαῖον λεγόμενον...». Ὄχι μοναχὰ τὸ λεκτικὸ εἶναι τὸ ἴδιο καὶ στοὺς τέσσερες Εὐαγγελιστές, μονότονο καὶ ἁπλοϊκό, ἄλλα καὶ τὰ περισσότερα περιστατικὰ ποὺ ἐξιστοροῦνε, εἶναι τὰ ἴδια, παρεκτὸς ἐκεῖνα ποὺ γράφει ξεχωριστὰ ὁ Ἰωάννης.

ολόκληρο εδώ